آموزش و تربیت کودکان دارای اختلال بیش فعالی نسبت به دیگر بچه ها سختر بوده و نیاز است که پدر و مادرها خلاقیت و نوآوری بیشتری در روش های تربیتی خود به کار ببرند‌.

 به طور کلی کودکان از نظر سختی تربیت به دو گروه تقسیم می شوند: گروه نخست کودکانی هستند که تربیت آنها سخت است و گروه دوم کودکانی اند که تربیت آنها نسبت به سایر بچه ها سختر است‌.

برخی از والدین در اغلب مواقع بیان می کنند که یکی از فرزندان آن ها نسبت به بقیه رفتار درستی نداشته و حتی باعث آزار اطرافیان نیز می شود و نمی دانند برای تربیت و آموزش او چه کاری باید انجام دهند.

کودکان دارای مهارت، استعداد و سلایق مختلف و متنوعی بوده و رفتارهای مختلفی نیز بروز می دهند. اینکه بدانیم چرا تربیت یک کودک نسبت به سایرین سخت تر است چندان اهمیتی ندارد و مهم طرز برخورد والدین با این مسئله است. در این مقاله به مسائل مرتبط با تربیت و آموزش کودکانی که دارای اختلال بیش فعالی و یا سایر مشکلات هستند، پرداخته شده است.

چرا آموزش یک کودک نسبت به سایر بچه ها سخت تر است؟

تربیت و آموزش برخی از کودکان، نیازمند صرف زمان و انرژی فراوان والدین آن ها است‌. در صورتی که پدر و مادرها مایل هستند که تمام فرزندان آنها به موفقیت برسند اما دارای کودکانی هستند که تربیت و آموزش آن ها نسبت به بقیه بچه ها سخت تر است حتما باید در زمینه فرزند پروری تلاش بیشتری داشته باشند.

 آموزش کودکانی که دارای اختلال بیش فعالی هستند برای پدر و مادرها و همچنین معلمان به منزله یک چالش بزرگ است. به دلیل اینکه این کودکان در مقایسه با سایر بچه ها از مشکلاتی مانند عدم توجه و تمرکز و بیش فعالی نیز رنج می برند.

برای بهبود کودکانی که اختلال بیش فعالی دارند و همچنین با مشکلات ضعف در توجه مواجه هستند، باید ۴ جنبه درمانی در نظر گرفته شود:

• مدیریت پزشکی که معمولا با تجویز دارو همراه است.
• تنظیم برنامه های آموزشی
• جلسات مشاوره به صورت فردی یا گروهی
• تنظیم برنامه های رفتاری

آموزش کودکان بیش فعال و دارای مشکلات تربیتی

عدم توجه و انجام حرکات بیش فعالی برخی از کودکان، موجب بروز رفتار تکانشی  آن ها می شود. از دیگر دلایل بروز رفتارهای نا مناسب این کودکان می توان مصرف داروهای درمان کننده آلرژی و همچنین نا امیدی کودکان از درمان را نام برد. این عوامل سبب می شوند که آموزش آن ها نسبت به سایر کودکان دشوار گردد.

والدین حتما باید نسبت به اینکه چه عاملی باعث بروز رفتار نامناسب کودک شده، آگاهی کسب کنند و در طول دوره تربیت و آموزش این قبیل کودکان باید صبر و شکیبایی بیشتری از خود نشان دهند.

زمانی که کودکان بیش فعال رفتار نا مطلوبی را بروز می دهند بهتر است که دخالت والدین در زمان مناسب صورت گیرد تا سریع تر این کودکان آرام شوند.

 به طور مثال بهتر است زمانی که مادر یک کودک بیش فعال، رفتاری مبنی بر این اختلال از فرزند خود دید، در زمان مناسب وارد عمل شود. او باید با مشاهده رفتار هیجان زده و بیش فعال کودک به او بگوید: امروز رفتار نا مناسب و هیجان زده ای داشتی اما بهتر است که دیگر آرام شوی. تا به این لحظه زمان خودت را به خوبی سپری کردی و من دوست ندارم دچار مشکل شوی. پس بهتره چند دقیقه با هم وقت بگذارنیم. دوست دارم الان برایت یک قصه تعریف کنم و تو بهتره با کشیدن چند نفس عمیق خودت را آرام کنی.

چنان چه مادر تا وقتی که رفتار کودک، غیر قابل کنترل شود صبر کند، به سختی می تواند او را آرام کند. در این شرایط نیاز است که مادر خونسرد بوده تا کودک سریع تر آرام شود‌.

 عصبانیت و فریاد زدن بر سر کودک موجب می شود که رفتارهای بدتری را بروز دهد‌. در این روش مادر نباید با حرف زدن به او بگوید که آرام شود، بلکه بهتر است در کنار فرزند خود بماند و با کمک تعریف داستان سبب شود کودک از انجام حرکات و رفتارهای نامناسب منصرف گردد.

گروهی از کودکان نیز زمانی آرام می گردند که موسیقی ملایم و یا داستان صوتی بشنوند و یا تلویزیون تماشا کنند. مادر می تواند از این روش در زمانی که کودک دچار هیجان زیادی شد، استفاده کند و کودک نیز می آموزد که با کنترل رفتار خود می تواند یک باز خورد خوب کسب کند. این تکنیک برای بسیاری از کودکان موثر است.

نکات و راه حل های خانگی جهت آموزش کودکان بیش فعال

ثبات رفتاری پدر و مادر ها باعث آموزش و تربیت بهتر کودکان بیش فعال می شود. این کودکان برای اینکه بتوانند یک رفتار خوب بروز دهند نیازمند ساختار صحیح رفتاری هستند.

والدین حتما باید برنامه ای تنظیم کنند که در آن ساعات و نحوه امور روزانه کودک بیش فعال ذکر شده باشد. به طور مثال زمان بیداری از خواب، غذا خوردن، انجام فعالیت های مدرسه، انجام بازی، دیدن تلویزیون و ....

برای تاثیر گذاری بهتر این برنامه ها نیاز است که نکاتی رعایت شود:

• پدر و مادرها برای اینکه درک و علاقه کودک جهت استفاده از این برنامه افزایش یابد، حتما باید ساعت و یا تایمری جهت یاد آوری تهیه کنند و این وسایل کمک می کند که کودک بیش فعال که دچار مشکل توجه و حواس پرتی است نسبت به این امور تمرکز بیشتری داشته باشد.
• والدین نباید بدون اطلاع قبلی، برنامه های تنظیم شده را تغییر دهند. کودکان بیش فعال باید نسبت به هر گونه تغییر از قبل اطلاع داشته باشند تا بتوانند خود را با شرایط جدید وقف دهند. مطلع شدن در لحظه آخر از تغییرات، تاثیر خوبی بر آموزش و تربیت آنها نخواهد داشت.
• نیاز است که قوانین و مقررات بر روی کاغذی نوشته شوند. زیرا این کودکان معمولا فراموشکار هستند‌ و به سختی مسائل را به یاد می آورند. پدر و مادرها می توانند برای استفاده از این جدول و عمل به قوانین آن، جوایز تشویقی تعیین کنند تا کودکان برای اجرای این قوانین انگیزه بیشتری بگیرند.
• همچنین باید عواقب عمل نکردن به برنامه نیز نوشته شود تا کودک از قبل نسبت به تشویق ها و تنبیه ها آگاه شود. همانطور که اشاره شد این کودکان به دلیل فقدان توجه و فراموشکاری در صورت مکتوب نشدن قوانین، ممکن است این برنامه ها را از یاد ببرند.
• حتما نیاز است که والدین در زمان بیان درخواست ها، واضح و شفاف صحبت کنند تا کودک به طور دقیق نسبت به خواسته آنها آگاهی پیدا کند زیرا معمولا این کودکان به جزئیات توجه چندانی ندارند.
• برای جلوگیری از فراموشکاری کودک بیش فعال، بهتر است والدین از او بخواهند درخواست را قبل از مرحله اجرا بازگو کند.
• کودکان بیش فعال به دلیل نداشتن تمرکز و توجه، معمولا حواس پرت هستند و بهتر است که محل آرام و ساکتی برای درس خواندن و انجام تکالیف مدرسه فراهم شود تا عملکرد تحصیلی آن ها بهبود بیابد.
• والدین در زمان تربیت کودکان به ویژه مبتلایان به اختلال بیش فعالی حتما باید صبر و تحمل داشته باشند، عصبانیت و خشم بر آموزش این کودکان تاثیر منفی داشته و ممکن است لجبازی آن ها را نیز در پی داشته باشد.
• استفاده از تکنیک وقفه نیز برای کودکان بیش فعال مفید است. این کودکان معمولا انرژی فراوانی دارند که باید تخلیه شود. والدین باید در زمان انجام فعالیت ها، زمانی برای استراحت و بازی در نظر بگیرند تا این نیاز آن ها رفع شود.

ناتوانی کودک بیش فعال نباید بهانه ای برای رفتار نامناسب والدین شود.

والدین نباید از اختلال کودک به عنوان بهانه ای برای بروز رفتار نامناسب استفاده کنند. بروز چنین رفتارهایی باعث می شود کودک بیاموزد، می تواند از مشکل خود به عنوان بهانه جهت انجام یک فعالیت و یا عدم اصلاح رفتار نامناسب در طول زندگی بهره ببرد.

ممکن است با تکرار چنین رفتارهایی کودک بیش فعال نیز بگوید: امروز رفتار خوبی نداشتم به دلیل اینکه یادم رفت دارو بخورم.

کودکی که از یک ناتوانی رنج می برد بهتر است بداند که پشتکار و دقت عمل باعث کمرنگ شدن این ضعف می شود‌. جهت آموزش کودکان بیش فعال به یک برنامه خاص و دقت و انرژی فراوان احتیاج است و عذر و بهانه باعث بهبود در تربیت آنها نخواهد شد.

توجه به این نکته ضروری است که استفاده از روش دارو درمانی به تنهایی باعث درمان کودکان بیش فعال نخواهد شد و پدر و مادرها بهتر است نحوه تربیت و آموزش صحیح این کودکان را بیاموزند.

در ادامه چند روش مناسب برای رفتار با کودکان بیش فعال را ذکر می کنیم:

۱- تغییر نگرش و افکار

در برخی مواقع والدین از کودکان خود انتظارات، باورها نا مناسب داشته و حتی  قضاوت های نابه‌جایی نیز انجام می دهند این قبیل رفتارها موجب می شود که در روابط بین آنها مشکلاتی ایجاد گردد.

حتما باید پدر و مادرها دیدگاه خود را نسبت به کودکان بیش فعال تغییر داده و شناخت بیشتری از آن ها پیدا کنند. و همچنین نیاز است که والدین بدانند بروز رفتارهای خاص کودک ناشی از این اختلال بوده و این قبیل رفتارها عمدی نیست‌.

 این کودکان معمولا دارای استعداد و توانایی های خاصی هستند و قادرند با آموزش و تربیت درست به موفقیت های زیادی دست پیدا کنند.

۲- گوش کردن و حرف زدن درست

برقراری ارتباط درست بین پدر و مادر و فرزند باعث می شود، بسیاری از مشکلات و اختلافات به راحتی حل گردند و در روابط آنها خللی به وجود نیاید. برای رسیدن به این مرحله توجه به این نکات ضروری است:

• والدین باید متناسب با سن کودک رفتار کنند.
• ارتباط چشمی در هنگام حرف زدن باعث تاثیر گذاری بیشتر می شود.
• در هنگام حرف زدن بهتر است والدین، کلمات و جملات ساده به کار ببرند.
• گاهی نیاز است که والدین گاهی خود را به جای کودک بگذارند.
• والدین باید از دلیل بروز رفتارهای خاص کودک آگاه شده و به حرف های کودک با دقت گوش دهند.
• زمانی که پدر و مادرها، با صدای محکم و آرام حرف می زنند تاثیر بیشتری بر کودک خواهد داشت، حرف زدن با صدای بلند منجر به بی توجهی کودک خواهد شد.
• بیان احساس به کودک به شکل غیر مستقیم، اصلاح رفتار نامناسب او را در پی دارد. به طور مثال می توانند از چنین جملاتی استفاده کنند: "به دلیل اینکه حمام نمی روی واقعا ناراحتم" و یا "چون غذایت را کامل نمی خوری، احساس نگرانی می کنم"

۳- توجه مثبت به کودک

در صورتی که والدین به ویژگی های مثبت فرزند خود توجه کنند باعث می شود که کودک نیز به قوانین تعیین شده برای موفقیت اهمیت بیشتری دهند. تحسین کردن یکی از راه های مناسب جهت آموزش رفتار مطلوب به کودک است. چنانچه در زمان تحسین کودک، توصیه های زیر را به کار گرفته شود، تاثیر زیادی جهت تربیت او خواهد داشت.

• والدین باید به کودک بگویند که کدام ویژگی و خصوصیات او را می پسندند و در هر روز نیاز است که چندین بار کودک مورد تحسین قرار گیرد.
• تحسین کردن کودک باید متناسب با سن و اخلاق او بوده تا پاسخ بهتری دریافت شود. برای نمونه به آغوش کشیدن، بوسیدن و نوازش در کنار استفاده از جملات محبت آمیز برای کودکان تاثیر زیادی دارد.
• والدین باید نسبت به رفتار درست کودک و موفقیت های هر چند کوچک او، سریع واکنش مثبت بروز دهند تا این چنین بروز رفتار هایی به عادت تبدیل شوند.
• مقایسه کردن کودک با سایر بچه ها تاثیر منفی بر رفتار او داشته و ممکن است لجبازی کودک را نیز به دنبال داشته باشد.
• بهتر است والدین در هر روز حداقل ۱۵ تا ۲۰ دقیقه با کودک وقت بگذارند و تا روابط بین خود را مستحکم کرده و انرژی کودک نیز با انجام بازی های مورد علاقه تخلیه شود‌.

۴- دادن دستورات موثر و مناسب

یکی از مشکلات کودکان بیش فعال، ناتوانی در کنترل حواس است و نیاز دارند که در زمان انجام رفتار یا فعالیت خاص، به تمرکز حواس خود بپردازند.

برای آموزش این مرحله، استفاده از پیشنهادات زیر کمک کننده هستند:

• انجام بازی "نگاهتو برنگردون" باعث بهبود توجه کودک بیش فعال می شود. در این بازی  باید یکی از والدین و کودک به چشم های هم خیره شوند و کسی که سریع تر خسته شد بازنده است. انجام این بازی همچنین باعث آموزش خیره شدن تمرکز بر روی کسی که در حال حرف زدن است، خواهد شد.
• والدین برای اطمینان از تفهیم وظایف کودک بهتر است از او بخواهند که آنها را با صدای بلند تکرار نماید.
• خواهش کردن از کودک، کار درستی نبوده و باعث می شود که پاسخ منفی به درخواست ها بدهد.

۵- آموزش نحوه درست انجام کارها

والدین به شدت مایل هستند که کودک توانایی مراقبت و کنترل رفتار خود را داشته باشد. برای تاثیر بهتر بر کودکان بیش فعال نیاز است که والدین مانند یک مدیر موثر رفتار کرده و بتوانند فردی که سطح خود کنترلی پایین تری دارد را اداره کنند. بهتر است رابطه و تعامل والدین و کودک شکل ثابت و قابل پیش بینی داشته باشد.

برای آموزش این مرحله استفاده از موارد زیر کمک کننده هستند:

• والدین بهتر است فعالیت هایی را برای کودک بیش فعال انتخاب کنند که او توانایی انجام آنها را داشته باشد.
• مقررات و قوانین باید به شکل واضح و روشن به کودک گفته شود. نیاز است کودک به شکل واضح از انتظارات والدین آگاه گردد.
• وظایف و فعالیت ها بهتر است به قسمت های کوچکتر تفکیک شوند تا کودک آن ها را راحت تر انجام دهد، زیرا این کودکان معمولا تمرکز کافی نداشته و فراموشکار هستند.
• زمانی که والدین به کودک بگویند دقیقا چه کاری را باید انجام دهد، او به خوبی منظور آن ها را درک کرده و گمراه نمی شود.
• والدین باید روزانه تکالیف کودک را مرور کرده و جدول زمانی برای انجام فعالیت های او تنظیم کنند، این کودکان معمولا به جزییات توجه چندانی ندارند، تنظیم این قبیل برنامه ها موجب می شود تا بتوانند به طور دقیق، کار های روز مره را  انجام دهند مانند: یکشنبه ها قرآن و ریاضی.
• در صورتی که به کودک برای انجام کارهای منزل، مسئولیت داده شود، در او افزایش اعتماد به نفس رخ داده و متوجه توانایی خود برای انجام امور می گردد.

۶- توجه به رژیم غذایی و مصرف داروها

طبق تحقیقات انجام گرفته مشخص شده که بین تشدید علائم بیش فعالی و رژیم غذایی رابطه ای وجود دارد. در این مورد بهتر است خانواده ها به نکات زیر توجه کنند:

• والدین باید برای مصرف وعده های غذایی نظم ایجاد کنند و همواره نسبت به قد و وزن کودک بیش فعال خود حساس بوده و آن را پیگیری کنند.
• بهتر است در رژیم غذایی کودکان بیش فعال از مواد غذایی همچون چیپس، فست فودها، تنقلات و نوشیدنی های گازدار پرهیز شده و مواد غذایی مانند سبزیجات، میوه، پسته، گردو، فندق و غذاهای کم نمک در آن قرار گیرد.
• استفاده از روش دارو درمانی برای کنترل علائم بیش فعالی بسیاری از کودکان ضروری است و موجب بهبود علائم و فعالیت بهتر کودکان می شود و حتما والدین باید مصرف آنها را جدی بگیرند.

۷- پیوستن به گروه های حمایتی

بسیاری از والدین نسبت به آموزش و انتخاب شیوه های درست تربیتی با چالش رو به رو هستند. وقتی آنها وارد گروه های حمایتی می شوند با دیگر خانواده ها که فرزند بیش فعال  دارند، آشنا شده و ضمن اشتراک تجربیات، احساس همدردی بیشتری نیز احساس می کنند.

 به تازگی نیز کتابی با عنوان "آموزش کودکان بیش فعال و کم توجه" توسط مجتبی نیازی نوشته گردید که مطالعه آن برای خانواده هایی که کودک بیش فعال دارند، معلمان و مشاوران مفید خواهد بود.

آموزش کودکان بیش فعال